شبهه مصداقیـــ شک در مصداق بودن فردی برای یک مفهوم را شُبهه مصداقی گویند. از عنوان یاد شده در اصول فقه، بحث عام و خاص سخن گفته‌اند. ـــ شبهه مصداقی، شک در تطبیق مصداق خارجی بر یک مفهوم می‌باشد. ۱ - تعریف شبهه مصداقیـــ شبهه مصداقی، مقابل شبهه مفهومی و مورد آن جایی است که نسبت به دخول فردی از افراد عام تحت عنوان خاص - به دلیل اجمال در آن فرد و نه در مفهوم خاص- شک داشته باشیم، مانند اینکه شارع مقدس فرموده است: هر آبی پاک است، مگر آنکه به نجاست تغییر کند. حال اگر تغییر آبی به نجاست مشکوک باشد، معلوم نیست که آیا این فرد متصف به عنوان خاص (آب تغییر یافته) شده و در نتیجه از حکم عام (پاکی) خارج گشته یا به آن متصف نشده و در نتیجه محکوم به حکم عام است؟ ـــ شبهه مصداقی، مقابل شبهه مفهومی بوده و در جایی است که معنای لفظی روشن می‌باشد، ولی در تطبیق آن معنا بر مصادیق خارجی شک وجود دارد، مانند این که معنای لفظ «عالم» برای کسی روشن است، اما شک می‌کند پدرش عالم است یا نه، یا معنای « آب مطلق » برای او روشن است، اما شک می‌کند آب این حوض، مطلق است یا مضاف . مورد شبهه مصداقی جایی است که چند عنوان وجود دارد و شخص در تطبیق آنها بر فرد خارجی مردد است. در مثال بالا، دو عنوان «آب مطلق» و « آب مضاف » وجود دارد و معنای هر یک روشن است؛ اما شخص در این که آب حوض تحت کدام یک از این دو عنوان قرار می‌گیرد، مردد است. ۲ - نکته اولدر علم اصول ، از شبهه مصداقی در موارد مختلف هم چون بحث عام و خاص سخن به میان آمده است، مانند این بحث که آیا تمسک به عام در شبهه مصداقی جایز است یا نه. ۳ - نکته دومبعضی از اصولی‌ها معتقدند فرق میان شبهه مصداقی و موضوعی بیان نشده است و اصولی‌های شیعه معمولا شبهه مصداقی را در اصول لفظی و شبهه موضوعی را در اصول عملی به کار می‌برند. [۲]
فرهنگ اصطلاحات اصولی، مختاری مازندرانی، محمد حسین، ص۱۵۴.
[۳]
علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید، مغنیه، محمد جواد، ص (۱۷۴-۱۷۳).
[۵]
مبانی استنباط حقوق اسلامی یا اصول فقه، محمدی، ابوالحسن، ص۲۹۰.
[۶]
شرح اصول فقه، محمدی، علی، ج۱، ص۳۳۳.
[۷]
شرح اصول فقه، محمدی، علی، ج۱، ص۳۳۸.
۴ - تمسک به عام در شبهه مصداقیآیا تمسک به عام در شبهه مصداقی- به معنای جریان حکم عام در فرد مشکوک - صحیح است یا نه؟ خاص دو گونه است: ۴.۱ - خاص لفظیخاصِ لفظی که لفظ بر آن دلالت دارد. خاص لفظی یا متّصل به عام است و یا منفصل و جدا از آن. اجمال در هر یک از آن دو نیز یا بین اقل و اکثر است و یا بین دو متباین. ۴.۱.۱ - تمسک به عام در مخصص لفظیتمسک به عام در شبهه مصداقی در مخصّص لفظی، به تصریح بسیاری صحیح نیست؛ خواه شبهه میان اقل و اکثر باشد یا دو متباین و خواه متّصل باشد یا منفصل. ۴.۲ - خاص لُبّیخاص لُبّی که غیر لفظ بر آن دلالت می‌کند، مانند اجماع و دلیل عقل. [۱۰]
أجود التقریرات، ج۲، ص۳۱۹.
[۱۲]
أصول الإستنباط، ص۱۴۱.
[۱۳]
بحوث فی علم الأصول، ص۳۰۸-۳۲۵.
۴.۲.۱ - تمسک به عام در مخصّص لبّیلیکن در مخصّص لبّی، گروهی تمسّک به عام در شبهه مصداقی را صحیح دانسته‌اند. البته برخی میان مخصّص لبّی ای که متکلّم در مقام بیان مقصود خود می‌تواند بر آن تکیه کند، مثل موردی که عقلیِ بدیهی است و مخصّص لبّی ای که این گونه نیست، تفصیل داده و در صورت نخست تمسک به عام در شبهه مصداقی را صحیح ندانسته‌اند. برخی این تفصیل را نپسندیده و تفصیل دیگری داده‌اند که در این مختصر نمی‌گنجد. [۱۴]
أجود التقریرات ج۲، ص۳۴۲-۳۴۹.
[۱۶]
أصول الإستنباط، ص۱۴۲.
۵ - پانویس
۶ - منبعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۵۰۳، برگرفته از مقاله «شبهه مصداقی». فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص۶۱۶-۶۱۷. |